Ο Καβάφης μέσα από τα μάτια της αγαπημένης του φίλης

Είμαι Κωνσταντινουπολίτης την καταγωγήν, αλλά εγεννήθηκα στην Αλεξάνδρεια - σ' ένα σπίτι της οδού Σερίφ. Μικρός πολύ έφυγα, και αρκετό μέρος της παιδικής μου ηλικίας το πέρασα στην Αγγλία. Κατόπιν επισκέφθην την χώραν αυτήν μεγάλος, αλλά για μικρόν χρονικόν διάστημα. Διέμεινα και στη Γαλλία. Στην εφηβικήν μου ηλικίαν κατοίκησα υπέρ τα δύο έτη στην Κωνσταντινούπολι. Στην Ελλάδα είναι πολλά χρόνια που δεν επήγα.

Η τελευταία μου εργασία ήταν υπαλλήλου εις ένα κυβερνητικόν γραφείον εξαρτώμενον από το υπουργείον των Δημοσίων Εργων της Αιγύπτου. Ξέρω Αγγλικά, Γαλλικά και ολίγα Ιταλικά».

Αυτοβιογραφικό σημείωμα του Κ. Π. Καβάφη.

***

161 χρόνια από τη γέννησή του μεθαύριο, 29 Απρίλη. Ο «Μέγας Ελλην» της πνευματικά ακμάζουσας - τότε - πολυφυλετικής και πολυπολιτισμικής Αλεξάνδρειας, εξακολουθεί να θεωρείται σήμερα, από την παγκόσμια ποιητική και φιλολογική κοινότητα, ένας από τους σπουδαιότερους, διαχρονικότερους, οικουμενικούς και πιο πολυμεταφρασμένους ποιητές του 20ού αιώνα.

Η «Κυρία του Elite», η αγαπημένη του Καβάφη

Αλεξάνδρεια. Ενα καυτό αυγουστιάτικο μεσημέρι, μετά από πολύ περπάτημα στην πολύβουη παραλιακή λεωφόρο Κορνίς, ετοιμάζομαι για γύρισμα στο σπίτι του Καβάφη και μια αποκλειστική συνέντευξη.

Αυτήν ακριβώς ανασύρω σήμερα από το αρχείο μου. Μια τηλεοπτική συνέντευξη που έκανα στις αρχές της δεκαετίας του '90 στην Αλεξάνδρεια, το περιεχόμενο της οποίας δεν δημοσιεύτηκε ποτέ.

Συνομιλήτριά μου η «Κυρία του Elite», η κοσμοπολίτισσα, ευγενέστατη και ομιλητικότατη Χριστίνα Κωνσταντίνου, η τελευταία φίλη του Κωνσταντίνου Καβάφη, μια ξεχωριστή Ελληνίδα, την οποία κάποιες φορές, όταν υπήρχε λόγος, την παρουσίαζε ως προστατευόμενη ή σύντροφό του.

Η κυρία Κωνσταντίνου μάς επιφυλάσσει μια θερμή υποδοχή στο διάσημο «Elite» της οδού Σαφία Ζαγλούλ, το διάσημο στέκι των διανοουμένων της χρυσής εποχής της Αλεξάνδρειας, εμπόρων, καλλιτεχνών, επιχειρηματιών και πολιτικών.

Γελαστή, πρόσχαρη, μακιγιαρισμένη τέλεια, με το χρωματιστό καφτάνι της ν' ανεμίζει σε κάθε της κίνηση, ξεκινάει να μιλάει για τον αγαπημένο φίλο της, τον σπουδαίο γιο του μεγαλέμπορου βαμβακιού Πέτρου και της Χαρίκλειας Καβάφη, τονίζοντας:

«Οταν μιλούσε ο Καβάφης, σταματούσαν όλα γύρω του. Εκανε εντύπωση, συγκινούσε η κουβέντα μαζί του, ήταν ο δάσκαλος, συζητούσε πάρα πολύ ωραία. Είχε charm φοβερό, είχε απίστευτη γοητεία στους τρόπους του και σε όλα».

-- Κυρία Κωνσταντίνου, εσάς προσωπικά πότε σας γοήτευε περισσότερο;

-- Οταν διάβαζε ποιήματά του. Ισως να ωχριούσε μπροστά του και η Μαρίκα Κοτοπούλη. Διάβαζε με πολύ πάθος, η φωνή του είχε πολύ στόμφο, κουνούσε τα χέρια του, το σώμα του παλλόταν σε κάθε στίχο. Μάλιστα, «επιστράτευε» και λυγμούς, όταν ήταν κάτι λυπηρό. Θυμάμαι να το κάνει όταν έλεγε: «Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος, αποχαιρέτα την, την Αλεξάνδρεια που φεύγει. Προ πάντων να μη γελασθείς, μην πεις πως ήταν ένα όνειρο, πως απατήθηκεν η ακοή σου. μάταιες ελπίδες τέτοιες μην καταδεχθείς».

-- Είναι άραγε αλήθεια πως δεν γέλαγε ποτέ;

-- Εγώ - τουλάχιστον - δεν τον είδα ποτέ να γελάει. Ηταν πάντα σκυθρωπός. Η επιδερμίδα του είχε ένα θαμπό χρώμα, μάλλον υποκίτρινο κι όταν περπατούσε έβλεπε πάντα προς τα κάτω. Νομίζω πως γενικώς συνήθιζε να κοιτάζει κάτω.

«Εμοιαζε με βυζαντινή εικόνα»

-- Οταν τον γνωρίσατε πρώτη φορά, τι σας έκανε μεγαλύτερη εντύπωση σ' εκείνον;

-- Τα έντονα μάτια του. Είχε πελώρια μάτια. Μου είχε φανεί σαν βυζαντινή εικόνα. Ηταν πάντα πολύ αδύνατος. Μετρίου αναστήματος. Ντυμένος αλ ανγκλέ συνήθως, με γκρίζα σκούρα κλασικά ρούχα, κολλαριστά πουκάμισα, κομψές γραβάτες.

-- Νομίζω πως υπήρχαν μερικά πράγματα που δεν ήθελε καθόλου; Οπως να τον σκιτσάρουν π.χ.

-- Ναι, ναι, δεν του άρεσε καθόλου αυτό. Μάλιστα, ο Γώγος ο ζωγράφος ήταν φίλος του κι είχε μανία να του κάνει το προφίλ του. Μια φορά, τόλμησε, την ώρα που συζητούσαν και ο Καβάφης δεν τον έβλεπε, να κάνει κρυφά του καμιά γραμμούλα. Εκείνος όμως - που είχε μάτια και στην πλάτη - τον πήρε είδηση, ήταν πανέξυπνος. Και του είπε: «Γώγο, άφησε τώρα, κάτω το μολύβι σου». Ο Γώγος άφησε το μολύβι του, για λίγο, το έκρυψε και όταν ασχολιόταν λιγάκι ο Καβάφης με κάτι άλλο, εξακολουθούσε να σκιτσάρει. Ωσπου στο τέλος, που τον ξαναπήρε είδηση ο Καβάφης, γυρίζει εκνευρισμένος και του λέει: «Γώγο, είσαι ανάγωγος!».

-- Η πιο όμορφη εικόνα που έχετε απ' τον Καβάφη, ποια είναι;

-- Στην αρχή τον φοβόμουν, όταν ήμουνα πολύ νέα. Μια φορά, στις αρχές, όταν τον είδα, μου έκανε μεγάλη εντύπωση. Σχεδόν τρόμαξα. Φορούσε μια κάπα μαύρη τυλιχτή, που ανέμιζε όταν περπατούσε. Το ύφος του ήταν όπως πάντα σκυθρωπό. Αλλά, καθώς λέει και ο Καζαντζάκης, «η καλύτερη εικόνα του Καβάφη, αυτή που θα του ταίριαζε περισσότερο, θα ήταν να είναι ντυμένος καρδινάλιος στους δρόμους της Βενετίας!».

-- Τον είχατε ακούσει ποτέ να μιλάει για τον εαυτό του;

-- Οχι. Ποτέ.

-- Για τα όνειρά του, για τα σχέδιά του;

-- Οχι, όχι, ποτέ δε μιλούσε γι' αυτά. Ξέρετε ποιαν αγαπούσε πολύ; Την Μυρτιώτισσα. Ηταν πολύ καλή του φίλη η Μυρτιώτισσα. Κι ενώ σπανίως έκανε απαγγελίες ποιημάτων δικών του ή και φίλων του, όταν εκείνη του το ζητούσε, υπέκυπτε. Αλλωστε ο Καβάφης συμπαθούσε πολύ όσους τον θαύμαζαν και τον αγαπούσαν και επειδή η Μυρτιώτισσα ήταν μεγάλη θαυμάστριά του και του το έδειχνε, θυμάμαι μια φορά όταν του ζήτησε να απαγγείλει ένα ποίημά του, της έκανε τη χάρη και απήγγειλε «Τα Γκρίζα μάτια».

-- Νομίζω σας έλεγε κάποια πράγματα για τα μάτια σας...

-- Ναι και για τα δικά μου γκρίζα μάτια είχε κάτι να πει... Τι σημασία έχει όμως; Τώρα είναι τόσο μυωπικά, που δεν ξέρω καν τι χρώμα είναι.

«Ηταν βάσανο η ποίηση γι' αυτόν»

-- Αναρωτιέμαι αν η ποίηση ήταν μια εύκολη ή μια επώδυνη υπόθεση για τον Καβάφη...

-- Δεν ξέρω να σας πω με σιγουριά. Ξέρω μόνο πως πολλές φορές που τον επισκεπτόμουν στο σπίτι του, ήταν εκνευρισμένος γιατί δεν του «έβγαινε» κάποιο ποίημα. Ηταν στοίβα τα τσαλακωμένα χαρτιά δίπλα στο γραφείο του κι αυτός κατακόκκινος από νεύρα. Επινε και κάτι δυνατά τσάγια και μαζί με τις λέξεις που δεν έβρισκε, αγρίευε πολύ, γινόταν έξω φρενών. Ηταν βάσανο η ποίηση γι' αυτόν.

-- Θυμηθείτε - αν θέλετε - κάποιο αστείο περιστατικό μ' εκείνον.

-- Να σας πω την αλήθεια, εγώ συγκινούμαι πολύ και τώρα που τον σκέφτομαι και τότε όταν τον έβλεπα και τον παρακολουθούσα. Μπορεί να ήταν πολύ ιδιότροπος αλλά εγώ τον αγαπούσα πολύ. Θυμάμαι όταν έβγαινε από το Μπίλιαρντ Πάλας, όλοι ήθελαν να τον ακολουθήσουν, να κάνουν έστω και για λίγο παρέα μαζί του και να συζητήσουν. Εκείνος ακολουθούσε συνήθως την εξής τακτική. Ρωτούσε: «Τι θέλεις; Πού πας; Ποιος είναι ο δρόμος σου;»

Ελεγε ο άλλος: «Να από εδώ αριστερά πηγαίνω». Τότε εκείνος για να τον αποφύγει έλεγε: «Εγώ πηγαίνω από εδώ, δεξιά» και το 'σκαγε!

-- Ηταν ιδιαιτέρως σνομπ νομίζω...

-- Ηταν πολύ σνομπ.

-- Λένε πως δε χρησιμοποίησε ποτέ ηλεκτρικό ρεύμα και πως μόλις νύχτωνε, φώτιζε το σπίτι του μόνο με κεριά.

-- Οποτε μας έβρισκε το βράδυ στο σπίτι του, άναβε κεριά. Του άρεσε το φως τους.

-- Αντεχε την κριτική στην ποίησή του;

-- Του άρεσε η κριτική, μόνο όταν ήταν υπέρ αυτού. Εψαχνε, ενδιαφερόταν, ρωτούσε κι ήξερε ποιος τον θαυμάζει, ποιος τον κατηγορεί, ποιος τον παραδέχεται και ποιος όχι και μ' αυτούς που ήξερε πως τον αγαπούσαν ήταν πάρα πολύ καλός.

Αλίμονο όμως σ' εκείνον που θα έλεγε ότι ο Κωστής Παλαμάς είναι ο μεγαλύτερος ποιητής της Ελλάδος. Γινόταν ο πρώτος και μεγαλύτερος εχθρός του. Κάτι τέτοιους δεν ήθελε ούτε να τους ξέρει ούτε να τους ακούει. Τον Ξενόπουλο π.χ. που τον θαύμαζε πολύ, ο Καβάφης τον αγαπούσε. Οταν, μάλιστα, πήγε στην Αθήνα, ο Ξενόπουλος τον βοήθησε πάρα πολύ.

-- Αληθεύει ότι το πρόσωπο που αγαπούσε πάρα πολύ ο Καβάφης ήταν η μητέρα του;

-- Η μητέρα του, ναι. Κι εκείνη όμως του είχε φοβερή αδυναμία. Ηθελε να κάνει κορίτσι κι έκανε αγόρια κάθε τόσο. Οταν γεννήθηκε ο Κωνσταντίνος, προσπαθούσε με κάθε τρόπο να τον παρουσιάζει σαν κορίτσι. Τον έντυνε με κοριτσίστικα ρούχα και φιόγκους. Οταν εκείνος κάποια στιγμή ένιωσε τη διαφορετικότητά του, το έκρυβε από τη μητέρα του. Προσπαθούσε να μην τον παίρνει καθόλου είδηση. Οταν εκείνη πέθανε, τότε ένιωσε ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει χωρίς να φοβάται μήπως παρεξηγηθεί κι έπιασε το σπίτι αυτό εδώ, που είναι τώρα μουσείο. Ηταν επιτέλους ελεύθερος.

Τώρα αν υπάρχει κάπου στο σύμπαν, η ψυχή του θα χαίρεται πάρα πολύ που ο κόσμος τον λατρεύει. Εχουν έρθει κι έχουν «προσκυνήσει» τον τάφο του, από Σουηδία, Νορβηγία, Ρωσία, καθηγητές πανεπιστημίου και πολύ υψηλά πρόσωπα. Υπάρχει μεγάλη λατρεία στον Καβάφη.

-- Κι έχει επηρεάσει πολύ τη νέα αραβική ποίηση;

-- Ναι, έτσι είναι. Και για το ζήτημα της ομοφυλοφιλίας του δεν μιλούν καθόλου εδώ. Λένε μόνο πως είναι ένας πολύ μεγάλος άνθρωπος του αιώνα μας.

******

Ηπιε τα δυνατά κρασιά των ανδρείων της ηδονής

Αυτός που προσπάθησε να μην εξευτελίζει τη ζωή του «μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου, μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες», αυτός που ήπιε «από δυνατά κρασιά καθώς που πίνουν οι ανδρείοι της ηδονής», πέθανε το ξημέρωμα των γενεθλίων του.

Λίγο πριν γίνει η εισαγωγή του στο Ελληνικό Νοσοκομείο της Αλεξάνδρειας, απέναντι από το σπίτι του, του ετοίμασαν μια μικρή βαλίτσα με τα απαραίτητα. Εκείνος διαισθάνθηκε πως δε θα βγει ζωντανός από το νοσοκομείο και έγραψε - κλαίγοντας - αυτό το σημείωμα:

«Αυτήν τη βαλίτσα την αγόρασα πριν από 30 χρόνια, ένα βράδι, βιαστικά για να πάω στο Κάιρο για διασκέδαση. Τότες ήμουν υγιής, νέος και όχι άσχημος».

Το τέλος γράφτηκε στις 29 Απριλίου του 1933. Ηταν 70 ετών.

Συνέντευξη στην
Σεμίνα ΔΙΓΕΝΗ