Κείμενο της Οντέτ Βαρών-Βασάρ
που δημοσιεύτηκε στο ΒΗΜΑ
τον Σεπτέμβριο 2000
που δημοσιεύτηκε στο ΒΗΜΑ
τον Σεπτέμβριο 2000
Την τριπλή ταυτότητα του συγγραφέα του, όπως ο ίδιος βέβαια την προσδιορίζει, έχει ως τίτλο η πρόσφατη αυτοβιογραφία του Μωυσή Μιχαήλ Μπουρλά: ‘Ελληνας / Εβραίος / αριστερός. Τις δύο πρώτες ιδιότητες τις έχει εκ γενετής: ο πατέρας από τον Βόλο, η μάνα από τη Χίο, άρα είναι ‘Ελληνας. Οι γονείς είναι επίσης Εβραίοι, άρα είναι και Εβραίος. Η τρίτη ιδιότητα, αριστερός, αποτελεί πολιτική και ιδεολογική επιλογή. Ισως αυτή η ιδιότητα να έπαιξε και τον αποφασιστικότερο ρόλο στη ζωή του. Στον πρόλογο δηλώνει: “αν με ρωτούσαν για τη ζωή μου και για τα όσα υπόφερα για το κόμμα και την ιδεολογία, θα έλεγα πως δεν μετάνιωσα, και πως αν ξαναγεννιόμουν την ίδια ζωή θα έστρωνα, τον ίδιο δρόμο θα ακολουθούσα.” Αναγνωρίζουμε εδώ τη στάση των περισσότερων αριστερών που έζησαν ως νέοι την περίοδο της κατοχής: τέτοια ήταν η ποιότητα αυτής της ένταξης, τόσο σημαντικό το κεφάλαιο των αξιών που τους κληρονόμησε, που δεν μετάνιωσαν ποτέ, παρά το τεράστιο τίμημα. Πράγμα που δεν σημαίνει ότι ο Μπουρλάς δεν πήρε τις αποστάσεις του και δεν άσκησε την κριτική του αργότερα στη δογματική αριστερά, επιλέγοντας την ανανεωτική. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο στην αυτοβιογραφία αυτή είναι να παρακολουθήσει κανείς πώς συνυπάρχουν οι τρεις πλευρές της ταυτότητάς του αρμονικά και πότε αναδεικνύεται εντονότερα μία από αυτές. Στο πλαίσιο της συζήτησης περί ταυτοτήτων -ουσιαστικών και “αστυνομικών”- η ανάγνωση γεννά γόνιμο προβληματισμό.
Ο σ. γεννήθηκε στο Κάιρο το 1918, όπου εζησε τα πρώτα παιδικά του χρόνια στους κόλπους της ελληνοεβραϊκής παροικίας, σε περιβάλλον διασποράς. Η χρεωκοπία του πατέρα έδιωξε την οικογένεια, που αναζήτησε καταφύγιο στη Νάουσα, δίπλα στον παππού. Η Θεσσαλονίκη θα γίνει τρίτος σταθμός της οικογένειας, έπειτα από δεύτερο φαλιμέντο του πατέρα.Εντονα εβραϊκή η πόλη, τούς ωθεί να βιώσουν εντονότερα την εβραϊκή τους πλευρά, ενώ ώς τότε νιώθουν πρωτίστως Ελληνες. Είναι ελληνόφωνοι, με πολλούς δεσμούς με Ελληνες. Στη Θεσσαλονίκη: “Ο πρόξενος μαζί με δύο άλλους κυρίους μάς εξήγησαν ότι θα πηγαίναμε να μείνουμε σε σπίτι πιο άνετο και σε συνοικία που μένουν Εβραίοι. Εμείς κοιταχτήκαμε και τότε συνειδητοποιήσαμε ότι είμαστε Εβραίοι.” Το γεγονός οτι η οικογένεια δεν ανήκε στη σεφαραδίτικη (άρα ισπανόφωνη) πλειοψηφία των Εβραίων της πόλης, υπήρξε καθοριστικό για την διάσωσή της από την εκτόπιση των ναζί. Η οικογένεια διαχώρισε τη στάση της από αυτήν της πλειοψηφίας της κοινότητας: ο Μπουρλάς αρνήθηκε να φορέσει το κίτρινο άστρο (“ούτε λεπτό”) και από την αρχή τήρησε μια στάση ανυπακοής. Η ενεργητική του στάση (την οποία μοιράστηκαν και άλλοι νέοι Εβραίοι) ανατρέπει τον μύθο της δήθεν “παθητικότητας” των Εβραίων. Εχει όμως σημασία να δούμε, και το βιβλίο του Μπουρλά είναι πολύτιμη πηγή γι’ αυτό, με ποιούς όρους αυτό καθίστατο δυνατόν.
Ο Μπουρλάς καταγγέλλει ανοιχτά στο βιβλίο του τον “προδότη ραββίνο” Κόρετς ως υπεύθυνο για την εκτόπιση της κοινότητας. Αντί να αφυπνίσει τους Εβραίους και να τους παροτρύνει να φύγουν, ο Κόρετς, τηρώντας μια αμφίσημη στάση για την οποία η επιστημονική έρευνα παραμένει ακόμη διχασμένη, τους παρότρυνε να υπακούσουν και να δεχθούν την εκτόπιση. Ο νεαρός Μπουρλάς αρνήθηκε την κοινή μοίρα, και με άλλους δώδεκα Θεσσαλονικείς Εβραίους βγήκαν στο βουνό και εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ. Εδώ είναι που η τρίτη ιδιότητα υπήρξε καθοριστική: ο Μπουρλάς ήταν ήδη μέλος της ΟΚΝΕ από το 1935, με εμπειρία από συνδικαλισμό στα μηχανουργεία της Θεσσαλονίκης,όπου εργαζόταν ως τορναδόρος, με εμπειρία παρανομίας επί Μεταξά, με εμπειρία σύλληψης και βασανισμού του. Ο νεαρός Οκνίτης ακολουθεί την τύχη των συντρόφων του και βγαίνει στο βουνό. Δεν ενδίδει στους δισταγμούς των περισσότερων Εβραίων νέων, που διστάζουν να εγκαταλείψουν τις οικογένειες. Εξάλλου τα περισσότερα μέλη της οικογένειάς του θα διασωθούν επίσης, καθώς τη μέρα της εκτόπισης στη Θεσσαλονίκη φίλος τους Ελληνας θα τοιχοκολλήσει στο σπίτι τους επίσημο χαρτί της χωροφυλακής με την ένδειξη : “επιταγμένο”. Ετσι οι Γερμανοί δεν θα μπουν να ψάξουν για Εβραίους. Αμέσως μετά διαφεύγουν στη Νάουσα, όπου θα βρούν καταφύγιο χάρη στους φιλικούς δεσμούς που είχαν συνάψει όσο ζούσαν εκεί. Η περίπτωση μιας ελληνόφωνης οικογένειας, με υψηλό βαθμό ένταξης στην περιβάλλουσα κοινωνία, αποδεικνύεται σωτήρια. Ο πατέρας και ο αδελφός θα ενταχθούν αργότερα στον ΕΛΑΣ. Σε μάχη του ΕΛΑΣ θα σκοτωθεί ο εικοσάχρονος αδελφός. Ο νεαρός Ελασίτης (με το ψευδώνυμο Βύρων) περιγράφει λεπτομερώς τις μάχες που έδωσε το 30ό Σύναγμα του ΕΛΑΣ στο Πάικο (μάχες εναντίον των Γερμανών αλλά και της ΠΑΟ, της εθνικιστικής οργάνωσης που λυμαίνεται την περιοχή). Ως στρατιώτης έζησε τον πόλεμο εναντίον των Ιταλών (“Φεύγω περήφανος που πάω να υπηρετήσω την τιμή της πατρίδας μας“, έγραφε στην οικογένειά του), αλλά το αληθινό βάπτισμα του πυρός το παίρνει στην πρώτη μάχη του ΕΛΑΣ.
*
Ακολουθεί η απελευθέρωση, η ακροβασία μεταξύ παρανομίας και νομιμότητας για την αριστερά, ώσπου να έρθει η εξορία. Επτά χρόνια: Ικαρία, Μακρόνησος, Αη-Στράτης. Το τέλος της εξορίας του θα δοθεί το 1951, όταν το νεαρό κράτος του Ισραήλ και η Ελλάδα θα υπογράψουν συμφωνίαμε την οποία η Ελλάδα παραχωρεί τους Εβραίους κομμουνιστές εξόριστους σε αντάλλαγμα ορισμένων ορθόδοξων μονών που βρίσκονται στο Ισραήλ! Περίεργα παιχνίδια της μοίρας: ο Μπουρλάς αντιτάσσεται, δεν επιθυμεί αυτή την αναγκαστική μετανάστευση, αλλά στο τέλος την υφίσταται. Τίμημα: απώλεια της ελληνικής ιθαγένειας και ακούσιος εκπατρισμός.
Ενδιαφέρον είναι πως τα χρόνια της παραμονής του στο Ισραήλ (1951-1967) ζει ως ενεργός κομμουνιστής, μέλος από την αρχή του ισραηλινού ΚΚ. Συνδικαλίζεται σε όλα τα εργοστάσια όπου διαδοχικά εργάζεται, και απολύεται ανελλιπώς. Αριστος τορναδόρος, βρίσκει εύκολα ξανά δουλειά. Είναι χαρακτηριστικό πως το κλίμα του άκρατου πατριωτισμού και ενθουσιασμού το οποίο βασιλεύει στα πρώτα χρόνια του Ισραήλ δεν φαίνεται να τον επηρεάζει. Η ιδιότητα του “αριστερού” είναι πολύ καθοριστικότερη γι’ αυτόν από την ιδιότητα του Εβραίου αυτήν την εποχή. Δεν είναι τυχαίο που η δεύτερη σύζυγος θα είναι Ρωσοεβραία. Μαζί θα εγκαταλείψουν το Ισραήλ, διωγμένοι από το αντιρωσικό κλίμα που επικρατεί, και θα πάνε να ζήσουν στα Ουράλια της Σοβιετικής ‘Ενωσης. Ανορθόδοξο δρομολόγιο, σε αντίθετη φορά από το μεταναστευτικό κύμα των Εβραίων, που μαζεύονται τότε από όλα τα μέρη του κόσμου στο Ισραήλ.
‘Οταν το 1982 θα πάρει σύνταξη, θα αρχίσει ενέργειες για να επιστρέψει στην Ελλάδα, που τη νιώθει πάντα πατρίδα. Η ελληνική πλευρά της ταυτότητάς του αρχίζει να παίρνει όλο και μεγαλύτερη θέση στην ψυχή του. Θα κατορθώσει να επιστρέψει το 1990, όπου όμως νέα οδύσσεια τον περιμένει για να ξανααποκτήσει τη χαμένη ελληνική ιθαγένεια. Την απέκτησε μόνο το 1999, και πλήρης ημερών πια, στο εβραϊκό γηροκομείο της Θεσσαλονίκης όπου ζει, έγραψε την αυτοβιογραφία του. Στην τελευταία αυτή περίοδο της ζωής του, η εβραϊκότητά του αναδύεται εντονότερη από πριν, μαζί και με το θρησκευτικό συναίσθημα. Η λιτή και έντονη περιγραφή του, η ολοζώντανη αφήγηση, η έλλειψη περιττολογίας (όλα χωρούν σε 230 μόνο σελίδες!) καθιστούν πολλαπλά ελκυστική τη μαρτυρία αυτή, που ανοίγει δρόμους για πολλές σκέψεις.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου